Η μη Αρχιτεκτονική

γράφει ο Δημήτρης Γαβριηλίδης , μέλος του Σ.Α.ΝΑ.

  Η ιστορία της Αρχιτεκτονικής, όπως καταγράφεται και διδάσκεται σήμερα, ασχολείται επιλεκτικά με μερικούς συγκεκριμένους πολιτισμούς. Ασχολείται με ένα μικρό τμήμα της Ευρώπης, τμήματα της Αιγύπτου και της Ανατολής, και γενικά με τον κόσμο που ήταν γνωστός κατά τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. Επιπλέον, η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής αντιμετωπίζεται συνήθως στο τέλος της κάθε φάσης της.

  Οι χρονογράφοι, παρακάμπτουν τους πρώτους πενήντα αιώνες, και μας παρουσιάζουν ένα πλήρες θέαμα «επίσημης» αρχιτεκτονικής, μια εισαγωγή στην οικοδομική τέχνη με τρόπο αυθαίρετο και απότομο, σαν να ταυτίζουν τη γέννηση της μουσικής με την έλευση της συμφωνικής ορχήστρας. 

  Παρόλο που η παράλειψη των πρώιμων σταδίων μπορεί να εξηγηθεί, αν και δεν συγχωρείται λόγο έλλειψης αρχιτεκτονικών μνημείων, η διακριτική προσέγγιση του ιστορικού οφείλεται κυρίως στην στενομυαλιά του. Εκτός αυτού, η αρχιτεκτονική ιστορία όπως την ξέρουμε, διακρίνεται από κοινωνική προκατάληψη. Λίγο πολύ, ασχολείται με τους αρχιτέκτονες που απόλαυσαν εξουσία και πλούτο, κτίρια που δημιουργήθηκαν για τους προνομιούχους, τις κατοικίες των αληθινών και ψεύτικων θεών, των πριγκίπων και βασιλέων, μα ποτέ δεν ειπώθηκε μια λέξη για τα σπίτια των “μικρών” ανθρώπων. Μια τέτοια ενασχόληση με την ευγενή αρχιτεκτονική, την αρχιτεκτονική αρχοντιά, αποκλείοντας όλα τα άλλα είδη, θα μπορούσε να γίνει κατανοητή μια γενιά πριν, τότε που τα απομεινάρια και τα ερείπια των αρχαίων κτισμάτων εξυπηρετούσαν τον αρχιτέκτονα ως αποκλειστικά δείγματα υπεροχής και διδασκαλίας. Σήμερα όμως, όπου η αντιγραφή των ιστορικών μορφών είναι σε κάμψη, όπου τα σπίτια ή οι σιδηροδρομικοί σταθμοί δεν θα πρέπει απαραίτητα να μοιάζουν με προσευχές από πέτρα, δεν χρειάζεται να εμπνέουν εμπιστοσύνη ή να δείχνουν μεγαλοπρέπεια και δύναμη, ο αυτό-επιβελημένος περιορισμός δείχνει παράλογος.

  Η ανώνυμη Αρχιτεκτονική, σπάει τις στενές αντιλήψεις μας για την τέχνη του κτιρίου, εισάγοντας μας στον άγνωστο κόσμο της μη επώνυμης και ανεπίσημης αρχιτεκτονικής. Της ανώνυμης, αυθόρμητης, αυτόχθονης, αγροτικής, ή όπως ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να είναι. Δυστυχώς, η άποψη μας για την συνολική εικόνα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής διαστρεβλώνεται από την έλλειψη εγγράφων και στοιχείων. Ενώ είμαστε αρκετά καλά ενημερωμένοι σχετικά με τους καλλιτεχνικούς στόχους και την τεχνική επάρκεια των ζωγράφων που έζησαν 30 χιλιάδες χρόνια πριν από την εποχή μας, οι αρχαιολόγοι θεωρούν τους εαυτούς τους τυχερούς, όταν σκοντάφτουν πάνω στα απομεινάρια μιας πόλης που ανάγεται στην τρίτη χιλιετία π.χ.. 

  Η Αγία Γραφή αναφέρεται συχνά σε θέματα αρχιτεκτονικής. Ο γιος του Αδάμ Κάιν έχτισε μια πόλη με το όνομα του γιου του Ενώχ. Μια μοναδική οικογενειακή πόλη, ένα εξαιρετικό εγχείρημα που ποτέ δεν επαναλήφθηκε κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Ακόμα ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα βρούμε στην ιστορία με την Κιβωτό, ιδίως λόγο του γεγονότος ότι ανατέθηκε από τον ίδιο τον Θεό να κατασκευαστεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές του. Το ερώτημα αν η Κιβωτός θα πρέπει να ονομάζεται κτίριο ή σκάφος είναι περιττό. Η κιβωτός δεν είχε καρίνα, η καρίνα είναι μια εφεύρεση μεταγενέστερων χρόνων, και μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι τα πλοία δεν ήταν γνωστά μέχρι τότε, καθώς η ύπαρξή τους θα ματαίωνε την πρόθεση του Κατακλυσμού. 

  Στην προσπάθειά μας για την ανακάλυψη της προέλευσης της αρχιτεκτονικής θα πρέπει να κατανοήσουμε και να αποδεχτούμε κάποια γεγονότα. Πριν ο άνθρωπος λυγίσει μερικά κλαδιά σε μορφή στέγης, πολλά ζώα είχαν ήδη αποδειχθεί τρανοί οικοδόμοι. Οι κάστορες δεν πήραν την ιδέα της οικοδόμησης φραγμάτων βλέποντας τα ανθρώπινα φράγματα. Ο ανθρωπόμορφοι πίθηκοι κατασκεύαζαν πλατφόρμες ψηλά στα δέντρα για να κοιμούνται. Αυτό θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οφειλόταν στο ένστικτο, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι δεν είναι το αποτέλεσμα της ύπαρξης κάποιας λογικής. Οι Άγριοι πίθηκοι δεν συμμερίζονται την επιθυμία του ανθρώπου να αναζητήσουν καταφύγιο σε μια φυσική σπηλιά, ή κάτω από ένα βράχο, οι μπαμπουίνοι όμως σκεπάζουν το κεφάλι τους κατά τη διάρκεια της βροχής από ένα κάλυμμα από φύλλα. Σε αυτές τις συνήθειες, είναι πολύ πιθανό να δούμε τα πρώτα βήματα της απλούστερης μορφής αγενής αρχιτεκτονικής.

Ωστόσο, ακόμη και πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου και των ζώων στη γη, υπήρχε κάποιο είδος αρχιτεκτονικής. Οι αρχέγονες δυνάμεις της δημιουργίας του κόσμου, δημιούργησαν με τη βοήθεια του νερού και του ανέμου κομψές δομές. Οι φυσικές σπηλιές, και τα εξωπραγματικά τοπία έχουν μια γοητεία.  Τα σπήλαια, ήταν από τα πρώτα καταφύγια του ανθρώπου και μπορεί να αποδειχθούν και τα τελευταία του. 

                                               Lower Antelope Canyon

Εν πάση περιπτώσει, δεν πρόκειται να αναλύσω το πεδίο εφαρμογής της ανώνυμης αρχιτεκτονικής, ούτε να καταρτίσω κάποια πρόχειρη τυπολογία, με το παρόν άρθρο. Άπλα θέλω να βοηθήσω να απελευθερώσουμε τους εαυτούς μας από τα στενά πλαίσια της επίσημης και εμπορικής αρχιτεκτονικής.

  Αν και οι τέχνες των μη-δυτικών πολιτισμών έχουν εκτιμηθεί εδώ και χρόνια στο δυτικό κόσμο, η αρχιτεκτονική τους έχει βαπτιστεί "πρωτόγονη" , εξωτική, ή τριτοκοσμική και εξακολουθεί να υποβιβάζει την γεωγραφική και ανθρωπολογική προέλευση. Πράγματι, εκτός από μερικές περιφερειακές μελέτες και διάσπαρτες σημειώσεις, δεν υπάρχει βιβλιογραφία σχετικά με το θέμα. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, με την ανάπτυξη της ταξιδιωτικής βιομηχανίας, οι “πόλεις καρτ ποστάλ", η "λαϊκή" αρχιτεκτονική και οι "παραμυθένιες χώρες" φανέρωσαν την μεγάλη τους έλξη. Παρόλα αυτά, η στάση μας παραμένει συγκαταβατική.

  Είναι πολλά αυτά που πρέπει να μάθουμε για την εποχή της αρχιτεκτονικής πριν γίνει τέχνη και επιστήμη. Οι αδασκάλευτοι οικοδόμοι, πρωταγωνιστές της παράστασης, επέδειξαν αξιοθαύμαστο ταλέντο στην τοποθέτηση των κτιρίων στο φυσικό περιβάλλον. Αντί να προσπαθούν να «κατακτήσουν» τη φύση, όπως εμείς σήμερα, αυτοί χαιρετίζουν τις ιδιοτροπίες του κλίματος και την πρόκληση της τοπογραφίας.

  Μια τυχόν ατέλεια του εδάφους, σήμερα εύκολα διαγράφεται με την χρήση ενός εκσκαφέα. Στο παρελθόν, δεν δίσταζαν οι τεχνίτες να αναζητήσουν τις πιο πολύπλοκες διαμορφώσεις στο τοπίο. Οι πιο τολμηροί από αυτούς επέλεγαν πραγματικές αετοφωλιές – εργοταξία. Το Μάτσου Πίτσου, το Μόντε Αλμπάν, τους απόκρημνους προμαχώνες των μοναχών στο Άγιο Όρος, και άλλα πολλά μέρη.

                                                            Άγιο Όρος Σιμωνοπετρα

Η τάση για οικοδόμηση σε δυσπρόσιτες περιοχές εντοπίζεται στην επιθυμία για ασφάλεια, και ίσως ακόμα περισσότερο στην ανάγκη καθορισμού των συνόρων. Στο παλιό κόσμο, πολλές πόλεις περικλείονταν από τάφρους, λιμνοθάλασσες, ή τοίχους που έχουν χάσει από καιρό την αμυντική αξία τους. Παρά το γεγονός ότι οι τοίχοι δεν παρουσιάζουν εμπόδια για τους εισβολείς, τους βοηθούν να ματαιώσουν ανεπιθύμητες επεκτάσεις. Η λέξη αστικότητα στα λατινικά σημαίνει περιτοιχισμένη πόλη. Ως εκ τούτου. μια πόλη που φιλοδοξεί να είναι ένα έργο τέχνης πρέπει να είναι πεπερασμένη σαν ζωγραφιά, ένα βιβλίο, ή ένα μουσικό κομμάτι.

  Αντίθετα σήμερα εξαντλούμε τον εαυτό μας στον αρχιτεκτονικό πολλαπλασιασμό. Οι πόλεις μας, με τον αέρα της ματαιότητας, αυξάνονται ανεξέλεγκτα. Ένα αρχιτεκτονικό χάος, μια ασχήμια, που προκαθορίζει τη μοίρα μας. Μέρος των προβλημάτων των αποτελεσμάτων αυτών τα αποδίδουμε σε αρχιτέκτονες, ή γενικότερα σε όλους τους ειδικούς. Άλλωστε, η τέχνη της ζωής ούτε διδάσκεται ούτε ενθαρρύνεται. 

  Σε ένα βαθμό, η κατάσταση αυτή προέκυψε από την αμέλεια του ιστορικού. Έδινε έμφαση πάντα στα έργα μεγάλων αρχιτεκτόνων και έχει επισκιάσει τα ταλέντα και τα επιτεύγματα των ανώνυμων οικοδόμων που μερικές φορές αγγίζουν τα όρια του ουτοπικού, και η αισθητική προσεγγίζει το μεγαλείο. Η ομορφιά αυτής της αρχιτεκτονικής έχει από καιρό απορριφθεί ως τυχαία, αλλά σήμερα θα πρέπει να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε το καλαίσθητο αποτέλεσμα ως το χειρισμό των πρακτικών προβλημάτων. Τα σχήματα των σπιτιών, για παράδειγμα μεταδίδονται μέσω εκατοντάδων γενεών, και φαίνονται παντοτινά.

                                                               Μπολόνια

Πάνω απ 'όλα όμως, είναι η ανθρωπιά αυτής της αρχιτεκτονικής που θα πρέπει να φέρει στο προσκήνιο την επίδραση της σε εμάς. Για παράδειγμα, οι πεζόδρομοι με τις τέντες που είναι μια χαρακτηριστική δομή χωρών της Ανατολής και χωρών με κληρονομιά από την Ανατολή όπως η Ισπανία. Πιο εξευγενισμένα καλύμματα στο δρόμο, μια απτή έκφραση της πολιτικής αλληλεγγύης ή όπως θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς της φιλανθρωπίας, είναι οι στοές. Άγνωστες και παραγνωρισμένες σε πολλά γεωγραφικά μήκη και πλάτη του κόσμου, η λειτουργία αυτού του μεμονωμένου χαρακτηριστικού πηγαίνει πολύ πιο πέρα από την παροχή καταφύγιου από τα στοιχεία της φύσης ή την προστασία των πεζών από τους κινδύνους της κυκλοφορίας. Εκτός από τη μορφή δρόμου, συχνά παίρνουν και τη θέση των αρχαίων φόρουμ. Σε όλη την Ευρώπη, τη Βόρεια Αφρική, και την Ασία, οι στοές είναι σε κοινή θέα επειδή έχουν επίσης ενσωματωθεί στην "επίσημη" αρχιτεκτονική. Οι δρόμοι της Μπολόνια, για παράδειγμα, συνοδεύονται από σχεδόν είκοσι μίλια στοές.

Ένας άλλος ξένος τύπος κοινόχρηστου χώρου είναι η αποθήκη τροφίμων. Σε κοινωνίες όπου τα τρόφιμα είναι θείο δώρο και όχι βιομηχανικό προϊόν η αρχιτεκτονική των σιταποθηκών είναι μια ειδική κατηγορία. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα όπως και η αρχιτεκτονική εκκλησιαστικών κτηρίων. Αν και έχουν μικρό μέγεθος οι αποθήκες αυτές, είναι κατασκευασμένες με μνημειακότητα, είτε βρίσκονται στην Ιβηρική χερσόνησο, είτε στο Σουδάν, ή στην Ιαπωνία. Εν όψει της μεγάλης τεχνοτροπικής καθαρότητας τους και το πολύτιμο περιεχόμενο τους, τα καλούμε σχεδόν ιερά.

                                                                  Ινδία 

Εκτός από την υψηλή παραδοσιακή εκλεπτυσμένη και ήσσονος σημασίας αρχιτεκτονική της Κεντρικής Ευρώπης, της Μεσογείου, της Νότιας και της Ανατολικής Ασίας, και την πρωτόγονη αρχιτεκτονική, υπάρχουν και κατηγορίες όπως η αρχιτεκτονική με αφαίρεση, ή η γλυπτό-αρχιτεκτονική, γεγονός που επιβεβαιώνεται από κατοικίες τρωγλοδυτών και επιδαπέδια κτίρια που έχουν κοπεί από ζωντανό βράχο. Η υποτυπώδη αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύεται από τις ριπές του ανέμου, που μερικές φορές τα επιτεύγματά του έχουν γιγαντιαίες διαστάσεις. Στην Ιαπωνία η φυσική διαμόρφωση του τοπίου μπορεί να προστατεύσει, ένα σπίτι, ένα χωριουδάκι, ή ένα ολόκληρο χωριό. Ακόμα φαίνεται στην αρχιτεκτονική των νομάδων, με τα φορητά σπίτια, τα σπίτια πάνω σε τροχούς, σε έλκηθρα, και τα πλωτά σπίτια.

  Η πρωτο-βιομηχανική αρχιτεκτονική συμπεριλαμβάνει τους νερόμυλους, τους ανεμόμυλους, τους περιστερώνες, και τα ζωτικής σημασίας εργοστάσια λιπασμάτων. Παρατηρώντας τα μπορούμε να μελετήσουμε τους μηχανισμούς και την χωροθέτηση τους και όχι την αισθητική αυτής της αρχιτεκτονικής αν δεν μας ταιριάζει. Πολλές τολμηρές πρωτόγονες λύσεις υιοθετήθηκαν από την τεχνολογία μας. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι τα τελευταία χρόνια γίνεται μεγάλη μελέτη για την τυποποίηση των στοιχείων του κτηρίου, τις ευέλικτες και κινητές κατασκευές, και ειδικότερα, για το δάπεδο-θέρμανση, κλιματισμός, τον έλεγχο του φωτισμού, ακόμη και για τους ανελκυστήρες, στοιχεία που βρίσκονται σε πληθώρα στην λαϊκή αρχιτεκτονική-προκατασκευή. Μπορούμε επίσης να συγκρίνουμε τις ανέσεις των σπιτιών μας με την άνεση της αφρικανικής οικιακής αρχιτεκτονικής που παρέχει σε ένα αξιοσέβαστο άνθρωπο με έξι μονοκατοικίες για τις έξι συζύγους του. Ή μπορεί να δούμε ότι πολύ πριν από τους σύγχρονους αρχιτέκτονες που οραματίσθηκαν τις υπόγειες πόλεις, τέτοιες πόλεις υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν, σε περισσότερες από μία ήπειρο.

  Η προσδοκία ότι κάθε νέα ανακάλυψη ή ότι η βελτίωση των υφιστάμενων μέσων οδηγεί σε μεγαλύτερη αξία ή σε μεγαλύτερη ευτυχία είναι μια εξαιρετικά αφελής σκέψη .... Είναι δεν το λιγότερο παράδοξο να πούμε ότι ένας πολιτισμός μπορεί να καταρρεύσει στην πραγματική και απτή πρόοδο.